هیأت فقط مجلس روضه است یا یک نهاد تأثیرگذار اجتماعی؟

به گزارش روابط عمومی سازمان تبلیغات اسلامی، اگر تاریخ معاصر ایران را نه فقط از زاویه دولت‌ها، بلکه از متن مردم بخوانیم، نام «هیأت‌های مذهبی» بارها و بارها تکرار می‌شود؛ نهادهایی ریشه‌دار که فراتر از یک مجلس عزاداری، به میدان تولید معنا، هویت، کنش اجتماعی و حتی سیاست‌ورزی بدل شده‌اند. هیأت، جایی است که دین از کتاب‌ها به زندگی روزمره مردم آمده و در بزنگاه‌های تاریخی، نقش‌آفرینی کرده است. اما این نقش چگونه شکل گرفته، چه تحولاتی را پشت سر گذاشته و امروز در چه وضعیتی قرار دارد؟
پژوهشگران علوم اجتماعی، اندیشه سیاسی و مردم‌شناسی، هرکدام از زاویه‌ای به این پرسش پاسخ داده‌اند.

هیأت؛ وقتی نهاد علم از فرهنگ فاصله گرفت

قاسم ابراهیمی‌پور، عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی مؤسسه امام خمینی(ره)، با نگاهی تاریخی به هیأت‌های مذهبی می‌گوید:«در طول تاریخ، مهم‌ترین کارکرد هیأت‌ها تحقق و تعمیق فرهنگ دینی بوده است؛ آن هم در دو محور اصلی: معرفت‌افزایی و ایجاد انگیزه.»
او تأکید می‌کند: «هیأت صرفاً یک مجلس روضه نبوده و نیست، بلکه مجموعه‌ای از کنش‌های نمادین و فرهنگی را دربرمی‌گیرد؛ از وعظ و خطابه و مناجات و دعا گرفته تا مرثیه‌سرایی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، نخل‌گردانی، علم‌کشی، راهپیمایی‌های خیابانی، توزیع نذری و حتی برنامه‌هایی مانند همایش شیرخوارگان.»
به گفته ابراهیمی‌پور، محتوای معرفتی هیأت‌ها در گذشته مستقیماً توسط «نهاد علم» تغذیه می‌شد: «تحولات معرفتی هیأت‌ها همواره متأثر از جریان‌های مسلط علمی بوده است؛ چه در دوره عقل‌گرایی، چه نص‌گرایی و چه رویکردهای باطن‌گرا.»
اما او نقطه عطف اصلی را در دوره معاصر می‌داند؛ جایی که به تعبیرش، «گسست نهاد علم و فرهنگ» رخ داده است: «در گذشته، نهاد علم فقط تولید علم نمی‌کرد؛ بلکه متون ترویجی مثل سیاست‌نامه‌ها، اندرزنامه‌ها، فتوت‌نامه‌ها، شعر، داستان، ترجمه قرآن و حتی رساله‌های عملیه را هم با رویکرد فرهنگی و عمومی تولید می‌کرد.»
او یادآور می‌شود: «خطیب هیأت معمولاً تحصیلات حوزوی داشت و حتی اگر روضه‌خوانی توسط فرد غیرحوزوی انجام می‌شد، در حاشیه موعظه قرار می‌گرفت اما امروز، نه حوزه و نه دانشگاه برنامه رسمی برای تولید متون ترویجی ندارند و این گسست، مستقیماً محتوای هیأت را تحت تأثیر قرار داده است.»

به گفته او، پررنگ شدن مداحی‌های مفصل، حذف واعظ در برخی هیأت‌ها و غلبه تحریک احساسات بر معرفت‌افزایی، می‌تواند هیأت را از غایت اصلی‌اش دور کند.

هیأت؛ تعادل میان شعائر و شعور

سیدرضا مؤیدی، پژوهشگر اندیشه سیاسی و معارف اسلامی، تحلیل هیأت را از زاویه‌ای عمیق‌تر آغاز می‌کند: «برای تحلیل هر پدیده دینی، باید ارکان اصلی آن را شناخت؛ فقط در این صورت است که هنگام تزاحم، می‌توان اهم را از مهم تشخیص داد.»
او می‌گوید در منطق دین، ظاهر و باطن، صورت و سیرت، از هم جدا نیستند:«عمیق‌ترین معارف دینی، در ظاهری‌ترین اعمال بیان شده‌اند. احکام، اخلاق و عقاید در هم تنیده‌اند.»
مؤیدی با تطبیق این نگاه بر هیأت‌های عزاداری توضیح می‌دهد:«صورت‌ها همان قالب‌ها و آیین‌ها هستند؛ مثل عزاداری، سینه‌زنی یا روضه. اما سیرت، روح و حکمت نهفته در پس این اعمال است. صورت‌ها باید وظیفه انعکاس سیرت را انجام دهند.»
او تأکید می‌کند: «اگر هیأت به ظواهر بسنده کند و از معارف عمیق قرآنی و روایی فاصله بگیرد، از کارکرد اصیل خود تهی می‌شود.»
به گفته این پژوهشگر، بررسی تاریخی هیأت‌ها نشان می‌دهد هرجا توازن میان صورت و سیرت حفظ شده، هیأت به کانون تربیت دینی و اجتماعی تبدیل شده است.

هیأت؛ بستری برای تحقق خط‌مشی‌های اجتماعی

ابوالفضل احسان‌فر، پژوهشگر سیاست‌گذاری عمومی با تمرکز بر نهادهای دینی نیز هیأت را از منظر سیاست‌گذاری اجتماعی تحلیل می‌کند.او می‌گوید: «در همه کشورها، خط‌مشی‌های سیاسی و اجتماعی متأثر از ارزش‌های حاکم و فرهنگ بومی‌اند و در ایران، هیأت‌های مذهبی یکی از مهم‌ترین بسترهای این فرهنگ هستند.»
به باور او، هیأت‌ها از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهمی در شکل‌دهی و ترویج گفتمان‌های سیاسی و اجتماعی مبتنی بر ارزش‌های اسلامی و تشیع داشته‌اند.
احسان‌فر با بررسی سیر تحول هیأت‌ها از سال ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۲ توضیح می‌دهد: «یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد هرچه هیأت‌ها از نظر محتوایی و کارکردی رشد کرده‌اند، میزان اثرگذاری آن‌ها در تحقق خط‌مشی‌های سیاسی و اجتماعی نظام جمهوری اسلامی هم افزایش یافته است؛ به‌ویژه در دهه اخیر.»
او تأکید می‌کند هیأت، اگر آگاهانه و هدفمند عمل کند، می‌تواند به یکی از مؤثرترین ابزارهای سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی تبدیل شود.

منبع: آنا